روانشناسی کودک

تصمیم به صاحب فرزند شدن در خانواده ، یعنی پذیرفتن مسئولیت سنگین در تربیت می باشد که اگر بخواهیم واژه تربیت را تعریف کنیم  ، در واقع به معنای تعلیم دادن یا پرورش که شامل مجموعه ای از روش های مثبت و منفی می باشد. وقتی که کودکان خود را تربیت می کنید به آن ها می آموزید که چگونه رفتار کنند . والدین برای کودکان خود قالب های رفتاری می سازند که آن چه را که از آن ها انتظار دارند ببینند  . تربیت کودک ، وظیفه ای یک روزه نیست و پدر و مادر باید به شکل پایداری عمل کنند تا روش های تربیتی موثری داشته باشند . بر اساس تحقیقاتی که در روانشناسی کودک انجام شده نحوه پرورش فرزندان در فرهنگ های مختلف ، متفاوت است . 

طبق تحقیقات انجام شده که در مقالات بخش مشاوره ازدواج در وبلاگ سایت انتخاب نو نیز به آن اشاره شده است، مایکل راتر 4 نوع سبک تربیت فرزند را توصیف کرده است که عبارت اند از : 1) سبک فرزند پروری مستبدانه : که با قوانین سفت و سخت و غیر قابل انعطاف والدین مشخص است و صمیمیت عاطفی کمی با کودکان خود دارند . 2) سبک فرزند پروری سهل گیرانه  : که مشخصه آن فقدان تعیین حدود و به عبارتی اجازه می دهند که کودک هر کاری دوست دارد انجام دهد و  جهت دهی کمتری  نشان می دهند . 3) سبک فرزند پروری طرد کننده : که در آن والدین در پرورش و زندگی کودک دخالت نمی کنند و رقبت و توجه زیادی نیز به کودکان خود ندارند . 4) روش مقتدرانه – دو سویه که مشخصه آن قواعد محکم همراه با مشارکت دادن فرزند در تصمیم گیری در فضایی صمیمی و محبت آمیز است .

طبق نظر بهترین روانشناس کودک ، کودکان و والدینی وجود ندارند که از هر نظر کامل باشند و بر این اساس والدین ممکن است با مشکلات رفتاری و اختلالات بالینی کودکان رو به رو شوند که آگاهی در مورد آن ها و درک بهتر این مسائل می تواند اهداف خود را مناسب با سن ، شخصیت ، توانایی ها جنس و میزان رشد عقلی فرزندان تعیین کرده و شیوه ی تربیتی مناسب را تعیین کنند. از این رو در ادامه مطلب به معرفی مشکلات رفتاری کودکان می پردازیم .

مشکلات رفتاری رایج در کودکان چیست ؟

1. مکیدن انگشت :

بیشتر کودکان در دوره ای از زندگی شان برای رهایی از تنش ها و کاهش اضطراب و احساس ناتوانی ، از عادت های عصبی کمک می گیرند . روانشناس کودکان با کاهش میزان اضطراب و فشار روانی ، یا با آموختن روش های بهتر برای مقابله با این احساسات ، وابستگی کودکان به این رفتار ها را کمتر می کند . گاه این رفتار ها ممکن است به صورت عادت های پایدار دربیایند که حتی وقتی کودک خسته یا مضطرب نباشد نیز به وقوع می پیوندد. مکیدن انگشت یکی از ابتدایی ترین اعمالی است که کودک انجام می دهد  اگر قصد دارید عادت مکیدن انگشت در کودک خود را تغییر دهید یادگیری راه حل های اختصاصی الزامی می باشد . از لحاظ درمانی معمولا در 2 تا 3 سال اول لازم نیست درمان خاصی صورت بگیرد و بهتر است که اضطراب و وسواس والدین نیز بررسی شود ولی توجه کودک را بعد از 3 سالگی ، باید از ناحیه دهان منحرف کرد .

     2. ناخن جویدن :

از میان عادت های عصبی ناخن جویدن معمول ترین می باشد و در صورت عدم درمان ، احتمال ادامه آن از کودکی به دوران نوجوانی و بزرگسالی وجود دارد . برای ترک این عادت یادگیری مهارت هایی از قبیل کسب آرامش تدریجی ، آموختن آگاهی به کودک و ایجاد وقفه مفید خواهد بود . در کودکانی که توسط وکسلر تحقیق شده است 3 علت را بیان کرده  که عبارت اند از : 1) عصبانیت بیش از حد 2) دلواپسی و تضاد های فکری و مخصوصا قرار گر فتن کودک در موقعیت های حساس و ترس آور 3) عادت . 

از عادت های عصبی دیگر در کودکان می توان به کشیدن موها ، فشردن دندان ها و... اشاره کرد .

     3. لجبازی کودکان :

بر اساس نظر مشاور کودک ، یکی از شایع ترین مشکلات والدین در طول دوران رشد کودکان لجبازی  می باشد . از آن جایی که کودک در بدو تولد خود به دلیل عدم رشد جسمی ، ذهنی ، زبانی به عنوان موجودی می باشد که به طور کامل به والدین خود وابسته می باشد اما با رشد تدریجی کودک بر میزان توانایی هایش افزوده می شود و با افزایش توانمندی ها موجب ایجاد تدریجی حس استقلال طلبی در کودک می شود و هر قدر کودک در اثر رشد ، توانمند تر می شود بر میزان استقلال و خود مختاری او افزوده می شود و طبیعی خواهد بود که این افزایش توانمندی ها موجب افزایش تمایل کودک برای انجام مستقلانه بسیاری از امورات زندگی اش مانند غذا خوردن ، لباس پوشیدن و دیگر کار ها می شود . گاهی اوقات خواسته ها و انتظارات کودک در مقابل خواسته ها و انتظارات والدین قرار گرفته و تعارض را به وجود می آورد و این استقلال طلبی کودکان باعث می شود که کودکان به نیمی از خواسته ها و دستورات مادر و پدر خود عمل نکنند . و با حرف نشنوی و بی توجهی سعی کنند والدین را در برابر خواسته های خود تسلیم نمایند . و این روند در کودکان طبیعی می باشد و جای نگرانی ندارد . وظیفه ی والدین این است که ضمن کمک به رشد استقلال طلبی کودک ، رفتار های خود مختارانه او را مدیریت کنند . با ایجاد تعادل بین استقلال طلبی کودک و اقتدار خود می توانند خود مختاری کودک خود را افزایش دهند . اما در برخی کودکان میزان این نافرمانی و استقلال طلبی زیاد است و به اصطلاح دکتر روانشناس ، دچار اختلال نافرمانی تقابلی یا همان لجبازی می باشد . کودک لجباز با فریاد و جیغ زدن ، پا به زمین کوبیدن ، گریه کردن ، قشقرق سعی می کنند به خواسته های خود برسند. 

چه زمانی می توان گفت که کودک لجباز است ؟

طبق نظر بهترین مشاور کودک ، اگر فرزندان چهار مورد از رفتار های زیر را به مدت 6 ماه متوالی نشان دهد ، لجباز محسوب می شود و در  امور تحصیلی ، ارتباط با دیگران ، و به ویژه ارتباط او با والدین ، معلم و همسالان خلل ایجاد می کند . مواردی از قبیل : پرخاشگری ، جرو بحث کردن ، مخالفت کردن ، ناراحت کردن عمدی دیگران ، سرزنش دیگران ، زود رنج بودن ، انتقام جویی و کینه توزی می باشد . علائم بالا زمانی که با گریه کردن ، قشقرق کردن ، بهانه تراشی ، تمسخر والدین ، خراب کاری ظاهر می شود که علامت بارز آن بر محور حرف نشنوی و نافرمانی شدید باشد.

با یادگیری مهارت ها و اصول تربیتی از قبیل مهارت های توجه کردن ، مهارت های نادیده گرفتن ، گوش دادن ، تشویق و تنبیه و دستور دادن نزد متخصص روانشناس کودک در مراکز روانشناسی کودکان می توان به با لجبازی کودکان مقابله کرد . و استفاده از شیوه های جدید درمانی در مرکز روانشناسی کودک می تواند این نافرمانی را کاهش دهد .

   4. دروغگویی کودکان :

از مشکلات رفتاری کودکان می توان به دروغگویی اشاره کرد ، وقتی کودکان دروغ کوچکی می گویند ، والدین عصبانی و آشفته می شوند . فهم تفاوت میان واقعیت و دروغ مشکل است و شکل گیری این فهم در کودک ، به زمان نیاز دارد . ژان پیاژه روانشناس مشهور بیان می کند که کودکان تا حدود 4 سالگی بر اساس خشنودی والدینشان برخورد می کنند . بدین معنا که : (( هر چیز مامان و بابارو خوشحال کنه خوبه و هر چیز باعث بشه عصبانی و ناراحت بشن بده )) 

زمانی که کودک به تشخیص میان واقعیت و رویا می پردازد ، همچنین یاد می گیرد که دروغ ، دروغ است حتی اگر مصلحتی باشد .در حدود 7 سالگی ، کودک نسبت به دروغ گفتن احساس بدی پیدا می کند . حتی اگر کسی متوجه دروغ او نشده باشد . کودک در این سنین ، مفهوم کار بد ، مجازات و جنایت را درک می کند . کودک در حدود یازده یا دوازده سالگی به ارزیابی واقعیت ها می پردازد که نشانگر بلوغ و تجربه کودک است . کودک این موضوع را درک می کند که جامعه بر مبنای اعتماد بنا شده است و اگر نتواند اعتماد مردم را جلب کند ، شکست خواهد خورد . در نتیجه دروغگویی و راستگویی در سنین مختلف ، تعابیر مختلفی دارد . مفهوم حقیقت را به کودک آموختن و الگوی خوبی برای کودکان بودن می تواند آن را حل کند اما کودکان بزرگ تر از 10 سال که به طور مداوم دروغ های بزرگ می گویند ، ممکن است دچار مشکلات جدی عاطفی و روانی باشند . برخی کودکان نمی توانند بین رویا و واقعیت تفاوتی قائل باشند برخی دیگر می دانند که به رویا بافی مشغولند ، ولی اصلا از این موضوع احساس ناراحتی نمی کنند در این صورت کمک گرفتن از یک متخصص روانشناس کودک اجباری می باشد .

    5. خجالت و کمرویی کودکان :

خجالتی بودن را می توان به عنوان یک ویژگی شخصیتی در نظر گرفت و زمانی که با خجالت و کمرویی کودکان رو به رو شدید نباید برچسب اختلال به آن چسباند ، مگر زمانی که این خجالت کشیدن ارتباط او در اجتماع و مدرسه و .. مختل کند و البتهاین که باید به سن کودک نیز توجه کرد . خجالت در کودکان به صورت احساس طبیعی که ترکیبی از کنجکاوی و ترس است  و وقتی روی می دهد که کودک وارد محیط جدیدی می شود و بعد از آشنایی او با محیط ارتباط راحتی برقرار خواهد کرد . زمانی که والدین احساس کنند که از حالت طبیعی خارج شده باید نسبت به درمان خجالت کودکان خود اقدام کنند  در مواردی مشاهده شده که  بعضی از کودکان در موقعیت های اجتماعی دچار ناراحتی و عذاب می شوند که حتی ممکن است به شکل گریه کردن ، قشقرق ، اجتناب ، منجمد شدن و سکوت خود را نشان دهد که این موارد نشان دهنده ی اضطراب اجتماعی در کودکان می باشد و از آن جایی که تاثیر چشمگیری در پیشرفت های آتی کودکان دارد باید نسبت به درمان آن اقدام کرد .

    6.پرخاشگری در کودکان :

پرخاشگری در پسران شایع تر از دختران می باشد و واکنش انفجاری و آتشین نسبت به محرومیت و ناکامی ، چون نمی تواند خواسته های خود را به تعویق بیندازد  . پرخاشگری شدید و خشم ممکن است با علت احساس رنجش عمیق کودک بر اثر بی عدالتی یا تبعیض والدین باشد ولی اکثرا علت این تضاد ها و کشمکش های درونی کودک در مقابل عوامل آزاردهنده یا احساس عجز و ناتوانی است . شکستن اشیا ، کتک زدن والدین ، گاز گرفتن ، فریاد کشیدن و .... می باشد . اگر این پرخاشگری ادامه پیدا کند باعث عدم رشد اجتماعی و وجدان اخلاقی خواهد شد .طبق نظر مشاور روانشناس کودک  بهترین راه حل برای آرام کردن کودک ، برخورد منطقی و اطمینان بخشیدن به کودک است . 

    7. نق زدن و  بهانه گیری کودکان :

نق زدن همیشه والدین را آزار می دهد و تحمل لحن نق نق کودک دشوار است . نق زدن در 3.5 سالگی به اوج خود می رسد ولی اگر راه حل فوری برای آن پیدا نکنید تا سنین دبستان ادامه پیدا خواهد کرد . برای پیشگیری از عادت شدن و قبل از تثبیت شدن درمان آن در بهترین مرکز مشاوره کودکان مناسب خواهد بود .

معرفی اختلالات بالینی در کودکان :

    1. بیش فعالی در کودکان :

از 7 تا 8 درصد کودکان مدارس ابتدایی به اختلال کم توجهی بیش فعالی دچار هستند . در تشخیص بیش فعالی به عنوان نشانه های اصلی آن می توان به موقعیت هایی که کودک به توجه مستمر نیاز دارد ، اشاره کرد . از سایر خصوصیات می توان به میدان توجه کوتاه و حواس پر تی اشاره کرد . در مدرسه این نوع کودکان قادر به انجام عکس العمل ها نبوده و نیازمند توجه بیشتری از سوی معلمین هستند. آن ها در خانه اغلب از خواسته های والدین پیروی نمی کنند و ممکن است برای تکمیل تکالیف نسبتا ساده لازم شود والدین چند بار به آن ها گوشزد کنند . این کودکان دچار بی ثباتی هیجانی بوده و تحریک پذیر هستند . خصوصیاتی که بیش از همه در این اختلال ذکر می شود به ترتیب شیوع عبارت اند از : بیش فعالی ، کم توجهی که با نشانه هایی از قبیل میدان توجهی کوتاه ، حواس پر تی ، در جا ماندگی ، ناتوانی برای تمام کردن تکلیف ، تمرکز ضعیف می باشد . و همچنین تکانش گری که نشانه هایی از قبیل اقدام قبل از اندیشیدن ، تغییرات ناگهانی فعالیت ، ضعف سازماندهی و از جا پریدن در کلاس می باشد . 

    2.اختلال یادگیری اختصاصی کودکان :

به عنوان یک اختلال عصبی رشدی می باشد و مشخصه آن مشکلات پایدار در زمینه یادگیری مهارت های تحصیلی مربوط به خواندن ، بیان نوشتاری و ریاضیات است که در اوایل کودکی شروع می شود و با توانایی هوشی کلی کودک هم خوانی ندارد . روش های درمانی و آموزشی نظیر روش های چند حسی که کودک از حواس مختلف یادگیری استفاده می کند تا یادگیری بیشتر و با کیفیت بهتری انجام گیرد ، روش آموزش شناختی برای درمان اختلال یادگیری کودکان که توجه به تغییر افکار پنهانی و رفتار آشکار است  و روش های دیگر که زیر نظر بهترین دکتر روانشناس کودک تهران در کلینیک روانشناسی کودک انجام می شود .

    3. اختلال زبان :

 شامل مشکلاتی در فراگیری و کاربرد زبان در وجوه مختلف از جمله زبان شفاهی و مکتوب می باشد . در کودکانی که نقص زبان بیانی دارند ممکن است هنگام بازگویی یک داستان با ابهام صحبت کنند و در این کودکان زبان علامتی یا کلامی بسیار کمتر از حدی است که با توجه به ظرفیت هوش غیر کلامی کودک انتظار می رود . در موارد شدید این اختلال تا سن 18 ماهگی قابل شناسایی می شود . یعنی زمانی که کودک قادر نیست به طور خود به خود کلمات منفرد یا اصوات را به کار ببرد یا تکرار کند . حتی واژه هایی ساده ای نظیر مامان و بابا در ذخیره واژگان فعال کودک دیده نمی شود و کودک برای نشان دادن خواسته هایش از ایما و اشاره استفاده می کند . بعد از زبان باز کردن کودک نواقص آشکار می شود . تلفظ نا پخته است و اشتباهات متعدد تلفظی را می توان در این کودکان دید. تا سن 4 سالگی اکثر کودکان مبتلا به اختلال زبان بیانی می توانند عبارت های کوتاه بسازند ولی با یادگیری لغات جدید واژه های قبلی را فراموش می کنند و نسبت به کودکان دیگر کند تر زبان باز می کنند. 

   4. لکنت زبان :

لکنت زبان معمولا بین 18 ماهگی و 9 سالگی بروز می کند . برخی از افراد دچار لکنت مشکلات زبان و تکلمی دیگر نظیر اختلال آوایی و اختلال زبان بیانی نیز دارند لکنت زبان به طور ناگهانی شروع نمی شود و نوعا طی یک دوره چند هفته یا چند ماهه با تکرار اصوات ، کل کلمات اول عبارات یا کلمات طولانی بروز می کند . با پیشرفت این اختلال تکرار ها بیشتر و بیشتر می شود و سرانجام فرد در اکثر کلمات یا عبارات مهم دچار لکنت زبان پایدار می شود . مداخله زود رس اهمیت دارد زیرا در کودکانی که مداخله ی زود رس دریافت می کنند احتمال رفع کامل لکنت زبان 7 برابر بیشتر است. در موارد شدید و برخی موارد درمان نشده ، لکنت زبان الگوی ریشه داری پیدا می کند که در مراحل بعدی عمر اصلاح آن دشوار تر است و با ناراحتی اجتماعی و روانی قابل ملاحظه همراه است .  

   5. شب ادراری :

شب ادراری شبانه در پسر ها حدود 50 درصد شایع تر است ممکن است به صورت ارادی یا غیر ارادی باشد و برای گذاشتن تشخیص ، سن تقویمی یا رشدی کودک باید حداقل 5 سال باشد . کودک در هر سنی که باشد هرگز به علت شب ادراری نباید مسخره و شرم زده کرد این کار نه تنها به او کمکی نمی کند بلکه مشکلات جدی احساسی و روانی را ایجاد می کند . از دلایل شب ادراری می توان به موارد پزشکی ، احساسی و عاطفی ، تکاملی و نوع خواب اشاره کرد و بر اساس آن به درمان پرداخت . مشاور کودک خوب راه حل هایی برای شب ادراری هایی که به علت مشکلات عاطفی ایجاد شده اند ارائه می دهد و به والدین در درمان شب ادراری کودکان کمک می کند .  

معرفی درمان های روانشناسی کودکان :

تا این بخش به معرفی مشکلات رفتاری کودکان و اختلالات کودکان پرداختیم اما در این قسمت به معرفی انواع شیوه های درمانی موثر روانشناسی و مشاوره کودک می پردازیم به عبارتی می خواهیم بدانیم که روانشناس کودک و مشاور کودک چگونه می توانند در درمان کودکان  با چه شیوه هایی موثر واقع شوند .

درمان فردی کودکان :

درمان فردی کودکان و نوجوانان عموما با برقراری تفاهم از طریق آموزش روانی متناسب با سطح رشد در مورد علائم هدف و اختلالات مورد نظر آغاز می شود . هر چقدر که سن کودک پایین تر باشد مشارکت اعضای خانواده در درمان گسترده تر است . روان درمانی فردی با کودکان ممکن است همراه با دارو درمانی ، گروه درمانی و مشاوره خانواده باشد.

خانواده درمانی :

عملکرد خانواده به عنوان سیستمی می باشد که ساختار و سابقه مخصوص خود را دارد . شناخت این سیستم خانواده نشان می دهد که چرا یک دقیقه مداخله درمانی در یک دوره بحرانی منجر به تغییرات وسیعی می شود از آن جایی که والدین نقش اساسی را در تربیت فرزند خود دارند ، میزان درگیری آن ها در فرایند درمانی کودک زیاد است . در خانواده درمانی تمام اعضا یا برخی از آن ها ممکن است به صورت یک گروه خانوادگی تحت درمان قرار گیرند . 

آموزش گروهی فرزند پروری :

بعد از تولد کودک هر پدر و مادری در تربیت فرزند خود و آینده او نقش بزرگی ایفا می کنند و نا گفته نماند که بنیان خانواده نیازمند تغییرات اساسی می باشد در آموزش گروهی فرزند پروری والدین با یادگیری راهکار های تربیتی کودک با کمک روانشناسان کودک می توانند به بهترین شکل در  مسیر رشد فرزند خود گام بردارند و آگاهی و دانش کافی در این زمینه را به دست بیاورند .

بازی درمانی :

کودکان قادر به بیان هیجانات و احساسات خود نیستند . سرکوب و عدم مهارت در بیان احساسات به ویژه به صورت منفی بهداشت روانی کودک را دچار مشکل خواهد کرد . بازی ابزاری است که کودک به کمک آن می تواند خود را بیان کند. بازی درمانی روشی است که برای مقابله با استرس های هیجانی و همچنین کودکانی که دچار آشفتگی های ناشی از مشکلات خانوادگی هستند به کار می رود. روش بازی درمانی به کودکان اجازه می دهد که مسائلی را که نمی توانند در محیط روزانه شان مطرح کنند در قالب بازی ارائه دهند. متخصص روانشناس کودک در اتاق بازی کودک را هدایت می کند تا هیجانات منفی خود را بروز دهند و نا گفته نماند که او رفتار کودک را بدون قید و شرط می پذیرد .

نوروفیدبک :

در واقع نوعی بیوفیدبک است امواج مغزی در کودکان و بزرگسالان را نشان داده و خود تنظیمی را به آن ها آموزش می دهد  و برای درمان بسیاری از اختلالاتی نظیر بیش فعالی، اختلالات یادگیری ، اختلالات اضطرابی و .... موثر واقع می شود که با مراجعه به قسمت خدمات مربوط به نوروفیدبک و بیوفیدبک می توانید با این شیوه درمانی آشنا شوید.